معرفی کتاب *کامل الصناعه الطبیه * اثر اهوازی

(معرفی کتب طب سنتی ایران)

« کامل الصناعة الطبیة»، معروف به« ملکى»( عیون الأنباء، ص 319) و« الکناش الملکى»( الذریعة، ج 4، ص 129)، به تشویق عضد الدوله دیلمى، پادشاه صاحب نام آل بویه تألیف شد( الکنى و الألقاب، ج 2، ص 469).

این اثر را در کنار« حاوى»،« قانون» و چند اثر دیگر، از منابع مهم در طب طبیعى دانسته‏اند که در این میان، تنها« کامل الصناعة» و« قانون» داراى ترتیبى متعارف و مشتمل بر تمام مباحث نظرى و عملى‏اند.
مؤلف، در مقدمه این اثر، انگیزه خود را از نگارش این کتاب، اولاً نگارش اثرى جامع در زمینه طب و ثانیاً نقص کتب قدماء در این زمینه بیان مى‏کند( کامل الصناعة، ج 1، ص 10). وى در ادامه با مقارنه بین این کتاب و کتب مهم پیشینیان در پى اثبات این مدعاست.

ساختار
این کتاب، در دو قسمت( جزء) است و هر قسمت آن، شامل 10 مقاله مى‏باشد و مقالات هر جزء نیز خود داراى ابواب متعددى است. مجموع ابواب این دو جزء- چنان‏که حاجى خلیفه گفته است- 1063 باب است( کشف الظنون، ج 2، ص 1380).
شیوه مؤلف در نگارش این اثر، شیوه رایج بین اطباى گذشته است؛ یعنى در ابتداء به بیان کلیات( ارکان، امزجه، طبایع، اخلاط و...) مى‏پردازد، آن‏گاه در بخش عملى کتاب، بحث بیمارى‏هاى بدن از سر تا پا و معالجات آن‏ها و نیز شناخت ادویه مفرده و ادویه مرکبه( قرابادین) و خواص آن‏ها را متذکر مى‏شود.
مؤلف، در نگارش این اثر به بسیارى از مصادر پیشینیان استناد جسته است، از جمله:« الصناعة الصغیرة»،« المنصورى فى الطب»،« کتاب ابذیمیا»،« کتاب الفصول»،« کتاب اندیمیا»،« کتاب الکنانیس» و...

گزارش محتوا
جزء اول، در کلیات و امور علمى و نظرى و جزء دوم، در امور عملى است. در جزء اول، افزون بر دیباچه و تصدیر کتاب به نام عضد الدوله و بررسى آثار پزشکان بزرگ و کلیات طب، به مسائلى همچون تشریح اعضاى ساده و مرکب بدن، قواى طبیعى، علل و علائم و دوره بیمارى‏ها و نقش عواملى چون آب و هوا، غذا، خواب و ورزش در سلامت انسان پرداخته است.
جزء دوم، به بهداشت عمومى، انواع بیمارى‏ها و شیوه درمان آنها از سر تا قدم؛ به‏ویژه دستگاه‏هاى تنفسى و گوارشى و نیز جراحى و سرانجام، انواع ادویه مرکبه و شیوه ساخت و ترکیب آنها اختصاص داده شده است.
نثر خالى از پیچیدگى مؤلف و نیز تجربیات بالینى او، گاه باعث ترجیح این اثر بر« قانون» مى‏گردد.
ارزش این اثر، تنها به نقل قول‏هاى مؤلف نیست. مؤلف، خود، در باره ارزش و جایگاه علمى اثرش مى‏گوید:« فانى اذکر فى کتابى هذا جمیع ما یحتاج الیه من حفظ الصحة و مداواة الأمراض... و اذکر من أمر المداواة و العلاج... ما قد وقعت التجارب علیه و اختاره القدماء و صحت منفعته و امتحانه و طرحت ما سوى ذلک»( کامل الصناعة، ج 1، ص 16).

این سخن مؤلف، به گزافه نیست، چرا که أبوالفرج ملطى نیز در حق این اثر مى‏گوید:« در زمان خودش این اثر به‏عنوان یک منبع درسى مورد توجه قرار گرفت تا آنکه کتاب« قانون» تألیف و به جامعه پزشکى عرضه شد و از آن پس،« کامل الصناعة»، کمتر مورد توجه قرار گرفت؛ بااین‏حال، این اثر از لحاظ علمى بر« قانون» ابن سینا ترجیح دارد»( معجم المطبوعات العربیة، ج 2، ص 1619).
دانشمند انگلیسى، الگود نیز« قانون» را از نظر علمى ممتاز مى‏شناسد و« کامل الصناعة» را از دیدگاه عملى. همچنین بارهبروس، بخش اندام‏شناسى این اثر را کامل‏تر از قانون مى‏داند( فرزانگان زرتشتى، تألیف رویه)

وضعیت کتاب‏
این اثر تا کنون، دو بار چاپ شده است. یک بار در دو جلد به سال 1294 ق، در بولاق و بار دیگر در سال 1387 ش، به همت مؤسسه احیاء طب طبیعى.
اثر مذکور یک بار توسط حکیم سید غلام‏حسنین موسوى کنتورى به فارسى ترجمه شده است( أعیان الشیعة، ج 8، ص 385). همچنین دو بار به لاتین ترجمه گردیده است. علاوه بر این، تشریح این کتاب و قانون ابن سینا و منصورى رازى، به نام سه کتاب تشریحى عرب، به سال 1903 م، در لیده از شهرهاى هلند چاپ شده است( تحفه حکیم مؤمن، ص 17).
نسخه مورد استفاده، نسخه تصحیح‏شده توسط مؤسسه احیاء طب طبیعى است. مصحح این اثر بر اساس شش نسخه چاپى و خطى، این اثر را در دو جلد تصحیح نموده است. مصحح در مقدمه کتاب، به زنگى مؤلف و جایگاه علمى این نگاشته پرداخته است.
در آخر هر مجلد- علاوه بر فهرست مطالب- فهرست اعلام، امکنه، ستاره‏ها، حیوانات، امراض، کتاب‏ها، و ادویه مرکبه هم آمده است.

منبع: مقدمه کتاب